ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ତନ୍ତ୍ର (Endocrine system)
ସମସ୍ତ ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ଗ୍ରନ୍ଥିକୁ ନେଇ ଆମ ଶରୀରର "ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ତନ୍ତ୍ର" (Endocrine system) ଗଠିତ ।
ସ୍ନାୟୁତନ୍ତ୍ର ଓ ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ତନ୍ତ୍ର ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷାକରି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହାକୁ "ସ୍ନାୟୁ ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ତନ୍ତ୍ର" (Neuro-endocrine system) କୁହାଯାଏ ।
ମାନବ ଶରୀରରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ଗ୍ରନ୍ଥିର ଅବସ୍ଥିତି, କ୍ଷରିତ ହରମୋନ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ :-
ହାଇପୋଥାଲାମସ୍ (Hypothalamus):
ଅଗ୍ରାମସ୍ତିଷ୍କରେ ଥିବା ଥଲାମସ୍ ନିମ୍ନଭାଗରେ ଏବଂ ପିଟୁଇଟାରି ଗ୍ରନ୍ଥିର ଉପରକୁ ହାଇପୋଥାଲାମସ୍ ଅବସ୍ଥିତ ।
ହାଇପୋଥାଲାମସରୁ କେତେକ ରିଲିଜିଙ୍ଗ ହରମୋନ (Releasing hormone) ଏବଂ ଇନହିବିଟିଙ୍ଗ ହରମୋନ (Inhibiting hormone) କ୍ଷରିତ ହୁଏ ।
ଏହି ହରମୋନଗୁଡିକ ପିଟୁଇଟାରି ଗ୍ରନ୍ଥିର କ୍ଷରଣ କ୍ଷମତାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରନ୍ତି ।
ପିଟୁଇଟାରି ଗ୍ରନ୍ଥି (Pituitary gland):
ପିଟୁଇଟାରି ଗ୍ରନ୍ଥି ହାଇପୋଥାଲାମସ ସହିତ ଏକ ଛୋଟ ବୃନ୍ତ(Stalk) ସହାଯ୍ୟରେ ଲାଗିରହିଥାଏ ।
ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥି ଦୁଇଟି ପୃଥକ ଖଣ୍ଡକୁ ନେଇ ଗଠିତ, ଯଥା -
(କ) ଏଡିନୋହାଇପୋଫାଇସିସ୍ (Adenohypophysis)
(ଖ) ନିଉରୋହାଇପୋଫାଇସିସ୍ (NeuroPhysics)
(କ) ଏଡିନୋହାଇପୋଫାଇସିସରୁ କ୍ଷରିତ ହରମୋନର ନାମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ:
1. ଗ୍ରୋଥ ହରମୋନ (Growth Hormone-GH)
ଏହା ଶରୀରର ବୃଦ୍ଧି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ । ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାରେ ଏହାର କ୍ଷରଣ କମ ହେଲେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଶରୀର ବାମନପ୍ରାୟ ହୁଏ । ଏହାକୁ 'ବାମାନତା' (Dwarfism) କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ଏହାର କ୍ଷରଣ ଅଧିକ ହୁଏ, ଅତ୍ୟଧିକ ବୃଦ୍ଧି ଘଟି ବ୍ୟକ୍ତି 8 ରୁ 9 ଫୁଟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଚ୍ଚ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଅତିକାୟତ୍ଵ (Gigantism) କୁହାଯାଏ ।
2. ପ୍ରୋଲାକ୍ଟିନ (Prolactin-PRL)
ଏହା ମାଆର ସ୍ତନ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥି ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଏ । ଫଳରେ ଶିଶୁ ପାଇଁ ସେଥିରେ କ୍ଷୀର ତିଆରି ହୁଏ ।
3. ଫଲିକଲ୍ ଷ୍ଟିମୁଲେଟିଙ୍ଗ ହରମୋନ (Follicle Stimulating Hormone-FSH)
ଏହି ହରମୋନ ଡିମ୍ବାଶୟ ପୁଟିକା (Ovarian follicle) ର ବୃଦ୍ଧି କରାଏ ।
4. ଲିଉଟିନାଇଜିଙ୍ଗ ହରମୋନ (Luteinizing Hormone-LH)
ଏହା ଡିମ୍ବୋଦୟ (Ovulation) କରାଇ ଡିମ୍ବାଶୟରୁ ଡିମ୍ବାଣୁ ବାହାର କରିବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ ।
5. ଥାଇରଏଡ ଷ୍ଟିମୁଲେଟିଙ୍ଗ ହରମୋନ (Thyroid Stimulating Hormone-TSH)
ଥାଇରଏଡ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ଥାଇରକସିନ୍ (Thyroxin) ହରମୋନ କ୍ଷରଣକୁ ଏହା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ ।
6. ଏଡ଼୍ରିର୍ନୋକର୍ଟିକୋଟ୍ରଫିକ ହରମୋନ୍ (Adrenocorticotrophic Hormone - ACTH)
ଏଡ୍ରିନାଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିର କ୍ଷରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ ।
(ଖ) ନିଉରୋହାଇପୋଫାଇସିସରୁ କ୍ଷରିତ ହରମୋନର ନାମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ:
1. ଅକ୍ସିଟୋ ସିନ୍ (Oxytocin)
ବାଛୁରୀ ଚିରକୁ ଚୁଚୁମିଲେ ଗାଇର ପିଟୁଇଟାରିରୁ ଅକ୍ସିଟୋସିନ୍ ହରମୋନ କ୍ଷରିତ ହୋଇ ସ୍ତନ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥି ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଏ ଓ କ୍ଷୀର ଝରେ ।
ଅକ୍ସିଟୋସିନ୍ ପ୍ରସବ ସମୟରେ ଏହା ମାଆ ଗର୍ଭାଶୟ ପେଶୀ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଏ । ଗର୍ଭାଶୟର ସଂକୋଚନ ଫଳରେ ଶିଶୁ ଜନ୍ମ ହୁଏ ।
2. ଭାସୋପ୍ରେସିନ୍ (Vasopressin or Anti Diuretic Hormone-ADH)
ଏହି ହରମୋନ ପ୍ରଭାବରେ ବୃକକର ମୂତ୍ରଜନ ନଳିକାରୁ ଜଳ ପୁନଃଶୋଷିତ ହୁଏ ।
ଯଦି କୌଣସି କରଣବଶତଃ ଅଳ୍ପ ପରିମାଣରେ ଭାସୋପ୍ରେସିନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ, ତେବେ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତି ଗୋଟିଏ ଦିନରେ ପାଖାପାଖି 20 ଲିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିସ୍ରା କରେ । ଏହି ଅବସ୍ଥାକୁ ଡ଼ାଇବେଟିସ ଇନସିପିଡସ୍ (Diabetes insipidus) ବା ବହୁମୂତ୍ର ରୋଗ କୁହାଯାଏ ।
ପିନିଆଲ ଗ୍ରନ୍ଥି (Pineal gland):
ପିନିଆଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି
ଅଗ୍ରମସ୍ତିଷ୍କର ଛାତରେ ରହିଛି ।
ପିନିଆଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିର ଓଜନ
ମାତ୍ର 150 ମିଲିଗ୍ରାମ ।
ପିନିଆଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ
ମେଲାଟୋନିନ୍ (Melatonin) ନାମକ ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ । ଏହାର ପ୍ରଭାବ ଯୁବକ୍ରାନ୍ତି, ଡିମ୍ବୋେତ୍ସର୍ଗ ବା ଡିମ୍ବୋେଦୟ ଓ ନିଦ୍ରା ଉପରେ ରହିଛି ।
ପିନିଆଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିକୁ ‘ଜୈବିକ ଘଡି’ (Biological clock) କୁହାଯାଏ ।
ଥାଇରଏଡ ଗ୍ରନ୍ଥି (Thyroid gland):
ଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି ବେକର ତଳ ଭାଗରେ, ଶ୍ଵାସନଳୀର ଉଭୟ ପଟରେ ଠିକ ସ୍ଵରପେଟିକାର ପଛକୁ ରହିଛି ।
ଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ଥାଇରକ୍ସିନ୍ ହର୍ମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ ।
ଥାଇରକ୍ସିନ୍ ହର୍ମୋନ୍ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ କୋଷର ଅମ୍ଳଜାନ ବିନିଯୋଗ କ୍ଷମତା ବଢ଼ାଏ ।
ଥାଇରକ୍ସିନ୍ ହର୍ମୋନ୍ ବେଙ୍ଗଫୁଲାର
ରୂପାନ୍ତରଣ (Metamorphosis) ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମଧ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ
କରେ ।
ପାରାଥାଇରଏଡ ଗ୍ରନ୍ଥି (Parathyroid gland):
ଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି ଉପରେ 4 ଟି
ପାରାଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି ରହିଛି ।
ପାରାଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ପାରାଥୋରମୋନ୍
(Parathormone) କ୍ଷରିତ ହୁଏ ।
ପାରାଥୋରମୋନ୍ ରକ୍ତରେ
କ୍ୟାଲ୍ସିୟମ୍ ଓ ଫସ୍ଫରସ୍ ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରଖିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
ଏଡ୍ରିନାଲ ଗ୍ରନ୍ଥି (Adrenal gland):
ଏଡ୍ରିନାଲ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ଏଡ୍ରିନାଲିନ୍ (Adrenaline) ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ ।
ଆକସ୍ମିକ ଆଘାତ, ଭୟ, ଅବଶ ଓ ଉତ୍ତେଜିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଏଡ୍ରିନାଲିନ୍
(Adrenaline) ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ‘ଆପଦକାଳୀନ
ଗ୍ରନ୍ଥି’ (Emergency
gland) କୁହାଯାଏ ।
ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟ (Pancreas):
ଆମ ଶରୀରରେ ପାକସ୍ଥଳୀର ଠିକ୍
ତଳକୁ ଗ୍ରହଣୀଫାସ (Duodenal loop) ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟ
ରହିଛି ।
ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟକୁ ଏକ ମିଶ୍ରିତ ଗ୍ରନ୍ଥି (Mixed gland) କୁହାଯାଏ କାରଣ
ଏଥୁରୁ ଉଭୟ ଏନ୍ଜାଇମ୍ ଓ ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟର ହରମୋନ କ୍ଷରଣ
କରୁଥିବା ଅଂଶକୁ ଆଇଲେଟ୍ସ୍ ଅଫ୍ ଲାଙ୍ଗରହାନ୍ସ୍ (Islets of Langerhans) କୁହାଯାଏ ।
ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟର ଆଇଲେଟ୍ସ୍ ଅଫ୍
ଲାଙ୍ଗରହାନ୍ସ୍ (Islets of Langerhans)ରେ ଆଲ୍ଫା-କୋଷ (a-cells), ବିଟା-କୋଷ (b-cells) ଓ ଡେଲଟା କୋଷ (δ-cells) ପରି ସ୍ରାବୀକୋଷ (Secretory cells) ମାନ ରହିଛି ।
ଆଲଫା-କୋଷରୁ ଗ୍ଲୁକାଗନ୍ (Glucagon), ବିଟା-କୋଷରୁ ଇନ୍ସୁଲିନ୍ (Insulin) ଓ ଡେଲଟା-କୋଷରୁ
ସୋମାଟୋଷ୍ଟାଟିନ୍ (Somatostatin) ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ ।
ଇନ୍ସୁଲିନ୍ ଶରୀରରେ ଶର୍କରା
(Glucose) ପରିମାଣ
ସ୍ଥିର ରଖେ ।
ଇନ୍ସୁଲିନ୍ର ଅଭାବରେ
ରକ୍ତରେ ଶର୍କରା ପରିମାଣ ବଢ଼ି ମଧୁମେହ ରୋଗ (ଡାଇବେଟିସ୍ ମେଲିଟସ୍) ହୁଏ ।
ଶୁକ୍ରାଶୟ (Testis):
ଆମ ଶରୀରର ଶୁକ୍ରାଶୟ ଥଳି (Scrotal sac) ମଧ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ଶୁକ୍ରାଶୟ (Testis, plural
- Testes) ରହିଛି ।
ଶୁକ୍ରାଶୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା
ଲେଡ଼ିଗ୍ କୋଷ (Leydig
cells)ରୁ ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ ।
ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍ ହରମୋନ୍
ପ୍ରଭାବରେ ବାଳକ ଶରୀରରେ ପୁରୁଷ ଗୌଣ ଲିଙ୍ଗୀୟ ଲକ୍ଷଣ (Male secondary
sexual character) ମାନ ଦେଖାଯାଏ (ଯଥା - ନିଶା ଓ ଦାଢି ଉଠିବା ଏବଂ ସ୍ଵର ପାକଳ ହେବା) ।
ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍ ଶୁକ୍ରାଣୁ ଉତ୍ପତ୍ତି
(Spermatogenesis)ରେ ମଧ୍ୟ ସହାୟକ ହୁଏ ।
ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍ ହରମୋନ୍ର
ଅଭାବରେ ନପୁଂସକତା ଦେଖାଯାଏ ।
ଡିମ୍ବାଶୟ (Ovary):
ସ୍ତ୍ରୀ ଶରୀର ଉଦର ଗହ୍ଵରର
ନିମ୍ନ ଅଂଶରେ ଏକ ଯୋଡ଼ା ଡିମ୍ବାଶୟ ରହିଛି ।
ଡିମ୍ବାଶୟରୁ ଇଷ୍ଟ୍ରୋଜେନ୍ (Estrogen) ଓ ପ୍ରୋଜେଷ୍ଟିରନ୍ (Progesterone) ହର୍ମୋନ କ୍ଷରିତ ହୁଏ ।
ଇଷ୍ଟ୍ରୋଜେନ୍ ହରମୋନ୍ର
ପ୍ରଭାବରେ ବାଳିକାମାନଙ୍କ ଶରୀରରେ ସ୍ତ୍ରୀ-ଗୌଣ ଲିଙ୍ଗୀୟ ଲକ୍ଷଣମାନ ଦେଖାଯାଏ ।
ପ୍ରୋଜେଷ୍ଟିରନ୍ ହରମୋନ୍
ଡିମ୍ବୋଦୟ ପରେ ଡିମ୍ବାଶୟରୁ କ୍ଷରିତ ହୁଏ ।
ଗର୍ଭଧାରଣରେ (Pregnancy) ଏହାର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଥିବାରୁ ଏହାକୁ ''ଗର୍ଭାବସ୍ଥାର ହରମୋନ୍’’ କୁହାଯାଏ ।
ଭ୍ରୂଣବନ୍ଧ (Placenta):
ଭୂଣବନ୍ଧ ମାଆ ଓ ଗର୍ଭାଶୟସ୍ଥ
ଶିଶୁ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଏକ ଜୈବ ସଂଯୋଗ । ଏହା ଏକ ସାମୟିକ ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ
ଗ୍ରନ୍ଥି ।
ଭୂଣବନ୍ଧରୁ ହ୍ୟୁମାନ୍
କୋରିଓନିକ୍ ଗୋନାଡୋଟ୍ରପିକ୍ ହରମୋନ୍ (Human Chorionic Gonadotropin (HCG) Hormone) କ୍ଷାରିତ ହୋଇଥାଏ ।
ହ୍ୟୁମାନ୍ କୋରିଓନିକ୍
ଗୋନାଡୋଟ୍ରପିକ୍ ହରମୋନ୍ (Human
Chorionic Gonadotropin (HCG) Hormone)ର ଉପସ୍ଥିତି ମହିଳା
ଗର୍ଭଧାରଣର ସୂଚନା ଦିଏ ।
ଗର୍ଭବତୀ ମହିଳାଙ୍କର ମୂତ୍ର
ସହିତ ମିଶି ହ୍ୟୁମାନ୍ କୋରିଓନିକ୍ ଗୋନାଡୋଟ୍ରପିକ୍ ହରମୋନ୍ ଶରୀର ବାହାରକୁ ଆସେ ।
ତେଣୁ ଡାକ୍ତରମାନେ ମୂତ୍ରକୁ ପରୀକ୍ଷା କରି ଏହି ହରମୋନର ଉପସ୍ଥିତିରୁ ଜଣେ ମହିଳା ଗର୍ଭଧାରଣ କରିଛି କି ନାହିଁ ତାହା ଜାଣିହେବ । ଏହା ଗର୍ଭସଂଚାରର ନିର୍ଣ୍ଣାୟନ ପରୀକ୍ଷା (Pregnancy Test) ।