Skip to main content

ପରିବହନର ପ୍ରକାରଭେଦ || ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀ (Class X) || Life Science Notes

  

ପରିବହନର ପ୍ରକାରଭେଦ

ଉଦ୍ଭିଦ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ନେଇ ତିନି ପ୍ରକାର ପରିବହନ ଦେଖାଯାଏ, ଯଥା

(I) ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ପରିବହନ (Upward transpiration

(II) ନିମ୍ନ ପରିବହନ (Downward transportation) 

(III) ପାର୍ଶ୍ଵ ପରିବହନ (Lateral transpiration)

ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ପରିବହନରେ ଜଳ ଓ ପୋଷକ ପଦାର୍ଥ ତଳୁ ଉପରକୁ ଏବଂ ନିମ୍ନ ଓ ପାର୍ଶ୍ଵ ପରିବହନରେ ପତ୍ରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଖାଦ୍ୟ ବୃକ୍ଷର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ପରିବାହିତ ହୋଇଥାଏ । 

ପରିବହନର ବିବିଧ ତତ୍ତ୍ଵ :

ଅତି ଉଚ୍ଚ ଗଛର ଅଗ୍ରଭାଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଳ ପରିବାହିତ ହେବା ପାଇଁ ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ଵ ହେଲା 

(କ) କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ(Capillary attraction

(ଖ) ମୂଳଜ ଚାପ (Root pressure

(ଗ) ସଂସକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵ (Cohesion theory)

(କ) କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ(Capillary attraction):

ଗୋଟିଏ କୈଶିକ ନଳୀ (Capillary tube) କୁ ଜଳରେ ବୁଡାଇଲେ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଜନିତ ଚାପ ଏବଂ ଜଳର ଉଚ୍ଚ ପୃଷ୍ଠତାନ (Surface tension) ଫଳରେ ଜଳ କୈଶିକ ନଳୀ ମଧ୍ୟ ଦେଇ କିଛି ଉପରକୁ ଉଠିଥାଏ । 
ନଳୀର ବ୍ୟାସ ଯେତେ ଛୋଟ ହୁଏ ଜଳର ଉଚ୍ଚତା ସେତିକି ଅଧିକ ହୁଏ । 
ଜାଇଲେମ କୈଶିକ ନଳୀ ସଦୃଶ ଏବଂ ତାହା ମଧ୍ୟଦେଇ ଜଳ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ଉପରକୁ ଉଠେ । 
ଏକ ମିଲିମିଟରର ୧୦୦ ଭାଗରୁ ୧ ଭାଗ ବ୍ୟାସ ବିଶିଷ୍ଟ ଜାଇଲେମ୍ ନଳୀରେ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ଜଳ ୩ ମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଠିପାରେ । 
ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁର ବ୍ୟାସ ୦.୦୦୧ ମିଲିମିଟରରୁ କମ୍ ହେଲେ ଉକ୍ତ ନଳୀରେ ଜଳ ୧୦ ମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉପରକୁ  ଉଠିପାରେ ।  
ଛୋଟ ଛୋଟ କମ୍ ଉଚ୍ଚ ଗଚ୍ଛ ପାଇଁ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣଜନିତ ଜଳର ପରିବହନ ସମ୍ଭବପର, ମାତ୍ର ଅତି ଉଚ୍ଚ ବୃକ୍ଷ ପାଇଁ ଏହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନୁହେଁ । 

(ଖ) ମୂଳଜ ଚାପ (Root pressure):

ଏକ ଉଦ୍ଭିଦର କାଣ୍ଡକୁ ଅଧାରୁ କାଟିଦେଲେ, କ୍ଷତ ସ୍ଥାନରୁ ଜଳୀୟ ପଦାର୍ଥ ବାହାରୁଥିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ମୂଳଜ ଚାପ ଯୋଗୁଁ ଏହା ହୋଇଥାଏ ।

ଗଛର କଟା ଅଂଶରେ ମାନୋମିଟର ଖଞ୍ଜି ମୂଳଜ ଚାପ ମାପି ପାରିବା ।  

ଜଳର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ପରିବହନ ଯୋଗୁଁ  ଉଚ୍ଚ ଗଛଗୁଡିକରେ ମୂଳଜ ଚାପ ଅଧିକ ହେବା କଥା ମାତ୍ର ତାହା ହୁଏ ନାହିଁ ।  

ଯେତେବେଳେ ଉତ୍ସ୍ଵେଦନର ବେଗ ସର୍ବାଧିକ ସେହି ସମୟରେ ସର୍ବାଧିକ ଜଳ ଉପରକୁ ଉଠିଥାଏ । ଠିକ୍ ସେତିକିବେଳେ ମୂଳଜ ଚାପ ସର୍ବନିମ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।  

ଏହି ସବୁ କାରଣରୁ ଜଳ ପରିବହନରେ ମୂଳଜ ଚାପରେ ବିଶେଷ ଭୂମିକା ନାହିଁ କହିଲେ ଚଳେ । 

(ଗ) ସଂସକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵ (Cohesion theory):

ଉତ୍ସ୍ଵେଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ହେତୁ ପତ୍ରରୁ ବହୁ ପରିମାଣରେ ଜଳ କ୍ଷୟ ହୁଏ । 

ଜଳ କ୍ଷୟ ଯୋଗୁଁ ପତ୍ରଫଳକରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ (Diffusion Pressure) କମିଯାଏ ।  

ତେଣୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ ମଧ୍ୟ କମିଯାଏ ।  

ପତ୍ରଫଳକ ଓ ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ପୂର୍ବାବସ୍ଥା ଆଣିବା ପାଇଁ ଜଳ, କାଣ୍ଡର ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁରୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାକୁ ଗତିକରେ ।  

କାଣ୍ଡରେ ଥିବା ଜାଇଲେମରେ ଜଳର ଧାରା ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ରଖିବା ପାଇଁ ଜଳ ମୂଳରୁ ଶୋଷିତ ହୋଇ କାଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆସେ । 

ପତ୍ରପୃଷ୍ଠରେ ଉତ୍ସ୍ଵେଦନଜନିତ ଆକର୍ଷଣ (Transpiration Pull) ଯୋଗୁଁ ମୂଳରୁ ପତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଳର ଏକ ନିରବଛିନ୍ନ ଧାରା ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ । ଜଳର ଏହି ଧାରାକୁ  ଉତ୍ସ୍ଵେଦନ ସ୍ରୋତ (Transpiration Stream) କୁହାଯାଏ । 

ଏହି ଜଳଧାରା ୨ଟି କାରଣ ଯୋଗୁଁ  ସହଜରେ ଛିନ୍ନ ହୁଏ ନାହିଁ : 

(କ) ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ ନଳୀ ଭିତରେ ଜଳ ଅଣୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂସକ୍ତି ବଳ (Cohesive force or Cohesion) ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ ଥାଏ । 

(ଖ) ଜଳ ଓ ଜାଇଲେମ୍ ଭିତ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସଂଲଗ୍ନ ବଳ (Adhesive force or Adhesion) ଯୋଗୁଁ ଜଳ ସର୍ବଦା ଜାଇଲେମ୍ ଭିତ୍ତି ସହ ଲାଗି ରହେ ଏବଂ ଥରେ ଲାଗି ରହିଲେ ତାହା ସହଜରେ ସେଥିର୮ଉ ଛାଡିଯାଏ ନାହିଁ ।