କୋଷୀୟ ଶ୍ଵସନ (Respiration) || ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀ (Class X) || Notes

 

କୋଷୀୟ ଶ୍ଵସନ (Respiration)

ପୋଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଖାଦ୍ୟ ଜୀବ ଶରୀର ମଧ୍ୟରେ ସରଳ ଉପାଦାନରେ ପରିଣତ ହୁଏ । 

ଶ୍ଵସନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଭଳି ସରଳ ଖାଦ୍ୟ ଜାରିତ ହୋଇ ବ୍ୟବହାରକ୍ଷମ ଶକ୍ତି ATP ହେବା ସହିତ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ନିର୍ଗତ ହୁଏ । 

କୋଷୀୟ ଶ୍ଵସନ :-

ଖାଦ୍ୟର ଜାରଣ, ଶକ୍ତି ମୋଚନ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ନିର୍ଗମନ ପ୍ରକୃତପକ୍ଷେ କୋଷ ମଧ୍ୟରେ ସାଧିତ ହେଉଥିବାରୁ ଶ୍ଵସନକୁ କୋଷୀୟ ଶ୍ଵସନ କୁହାଯାଏ । 
କୋଷୀୟ ଶ୍ଵାସନ ତିନି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଘଟିଥାଏ । ଯଥା -  

୧. ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ (Glycolysis) 
୨. ସାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର (Citric acid cycle) 

୩. ଇଲେକଟ୍ରନ୍ ପରିବହନ ସଂସ୍ଥା(Electron transport system)

 କୋଷ ଜୀବକରେ ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ (Glycolysis) ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ । 

ମାଈଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆର ମାଟ୍ରିକ୍ସରେ ସାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର (Citric acid cycle) ଓ ଅନ୍ତଃଝିଲ୍ଲୀରେ ଇଲେକଟ୍ରନ୍ ପରିବହନ ସଂସ୍ଥା(Electron transport system) ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ । 

୧. ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ (Glycolysis)

ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗ୍ଲୁକୋଜର ବିଘଟଣ ଦୁଇ ସୋପାନରେ ହୋଇଥାଏ । 

ପ୍ରଥମ ସୋପାନରେ 6-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଅଣୁ ATP (Adenosine Triphosphate) ଗ୍ରହଣ କରି ଉଦ୍ଦୀପିତ ହେବା ଦ୍ଵାରା ଦୁଇଟି 3-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ସରଳ ଶର୍କରାରେ ବିଭକ୍ତ ହୁଏ । 

ଦ୍ଵିତୀୟ ସୋପାନରେ ପ୍ରତି  3-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ସରଳ ଶର୍କରା ଜୈବ ରାସାଯନିକ କ୍ରିୟା ଦ୍ୱାରା 3-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ । 

ଏହି ସୋପାନରେ ATP ଏବଂ ଶକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନ ବିଜାରିତ ସହକାରକ ନିକୋଟିମାଇଡ ଏଡେନାଇନ୍ ଡ଼ାଇନ୍ୟୁକ୍ଲିଟୋଇଡ (NADH₂) ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । 

 

୨. ସାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର (Citric acid cycle)

ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ ମାଈଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆର ମାଟ୍ରିକ୍ସ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ ଓ ସାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରରେ ଭାଗନିଏ । 

ଏହା ଦୁଇଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ । 

ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ  ମାଈଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ ମାଟ୍ରିକ୍ସରେ ଥିବା ଏନଜାଇମ ଦ୍ୱାରା ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ 2-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ସକ୍ରିୟ ଅଣୁରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ NADH₂ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ହୋଇଥାଏ । 

ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରର ଗ୍ରାହକ ଅଣୁ, 4-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ଅକ୍ସାଲୋଏସେଟିକ ଅମ୍ଳ (OAA) 2-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ସକ୍ରିୟ ଅଣୁକୁ ଗ୍ରହଣ କରି 6-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ସାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ । 

ସାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରାକାରରେ ବିଭିନ୍ନ ଜୈବିକ ଅମ୍ଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ସହିତ ଶେଷରେ ଗ୍ରାହକ ଅଣୁ OAA କୁ ପୁନରୁତ୍ପାଦନ କରାଏ । 

ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ନିର୍ଗତ ହେବା ସହିତ ବିଜାରିତ ସହକାରକ NADH_2, FADH₂ ଓ ATP ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।  

 

ସାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରକୁ ସାର ହାନ୍ସ କ୍ରେବସ 1953 ମସିହାରେ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ନାମ ଅନୁସାରେ ଏହି ଚକ୍ରକୁ କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ର ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । 

୩. ଇଲେକଟ୍ରନ୍ ପରିବହନ ସଂସ୍ଥା(Electron transport system)

ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ ଓ ସାଇଟ୍ରିକ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରରୁ ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଉଥିବା ସହକାରକ NADH_2, FADH₂ ରୁ ଇଲୋକଟ୍ରନ ବାହାରି ଇଲୋକଟ୍ରନ ବାହାକ ଅଣୁ ଶୃଙ୍ଖଳ ମାଧ୍ୟମରେ ଗତି କରେ ଓ ବାହାରୁଥିବା ପ୍ରୋଟନ(H⁺), ପ୍ରୋଟନ ବାହକ ମାଧ୍ୟମରେ ଦୁଇ ଝିଲ୍ଲୀର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଥାନକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୁଏ । 

ଶୃଙ୍ଖଳ ଶେଷରେ ଥିବା ବାହକ ଅଣୁ ଏକ ଏନଜାଇମ ଦ୍ୱାରା ଇଲୋକଟ୍ରନ ସହିତ ମାଟ୍ରିକ୍ସରେ ଥିବା ଦ୍ରବୀଭୂତ ଅମ୍ଳଜାନକୁ ମିଶାଇ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ । 
ଇଲୋକଟ୍ରନ ବାହକ ଶୃଙ୍ଖଳରେ ଇଲୋକଟ୍ରନ ଗତି କରିବା ସମୟରେ ଦୁଇ ଝିଲ୍ଲୀ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଅନ୍ତଃବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଥାନରେ ଅଧିକ ପରିମାଣରେ ପ୍ରୋଟିନ ଜମା ହୁଏ । 
ଏହା ଦ୍ୱାରା ଏକ ପ୍ରକାର ପ୍ରୋଟିନ ଗତି ସକ୍ଷମ ବଳ ତିଆରି ହୁଏ । 
ଏହି ବଳକୁ ଉପଯୋଗ କରି ATP  ସିନ୍ଥେଜ ନାମକ ଏନଜାଇମ ATP ପ୍ରସ୍ତୁତ କରେ ।